On yılı aşkın süredir network marketing ve dijital ticaret üzerine çalışan biri olarak şunu net şekilde söyleyebilirim: Network marketing modeli tek başına “caiz” ya da “haram” olarak etiketlenemez. Çünkü bu modelin farklı uygulanış şekilleri vardır ve bazıları İslami finans ilkelerine uygunken, bazıları tamamen uygun değildir.
Bu rehberde amacım fetva vermek değil; İslami finans kriterlerini, Diyanet’in yaklaşımını, fıkhi prensipleri ve sahada karşılaştığım örnekleri kullanarak network marketing’i analiz etmene yardım etmek.
Sonuç olarak: Bir modelin caiz olup olmadığına karar verebilmek için hangi kriterlere bakman gerektiğini adım adım göstereceğim.
İslami Finans Kriterlerine Göre Ticaretin Temel Prensipleri
İslam’da ticaret; emek, risk ve değer üretme üzerine kuruludur. Bu nedenle bir ticari yapının caiz olup olmadığını anlamak için şu altı temel prensip uygulanır:
- 1) Gerçek bir ürün veya hizmet olmalı (somut değer)
- 2) Kazanç emek ve ticaret üzerinden kazanılmalı (rant değil, üretim)
- 3) Dolandırıcılık, aldatma, belirsizlik (ğarar) olmamalı
- 4) Para, para üzerinden kazanılmamalı (faiz veya faiz benzeri yapı)
- 5) Katılımcılar arasında haksız kazanç oluşmamalı
- 6) Risk iki taraf arasında dengeli olmalı
Bu prensipler bize şunu gösteriyor: Bir network marketing şirketi bu kriterlere uygunsa, fıkhi açıdan sorun oluşturmaz. Uygun değilse caiz değildir.
Piramit Sistemlerin Neden “Haram” Kabul Edildiğini Anlamak
Piramit sistemler, İslami finans uzmanları tarafından “haram” olarak değerlendirilir. Bunun sebebi şudur:
- Gerçek bir ticaret yoktur.
- Para, para üzerinden kazanılır.
- Kazanmak için sürekli yeni insan getirmen gerekir.
- En altta kalanlar kesin zarar eder.
- Belirsizlik (ğarar) çok yüksektir.
- Sosyal ve maddi zarar üretir.
Bu nedenle piramit yapılar, ister “kripto”, ister “eğitim paketi”, ister “ürünlü gösterilmiş sistem” olsun fark etmeksizin, İslam hukukunda caiz değildir.
MLM (Network Marketing) ile Piramit Sistem Arasındaki Fıkhi Fark
| Kriter | MLM (Ürün Odaklı) | Piramit Sistem |
|---|---|---|
| Değer Üretimi | Ürün ve hizmet satışı | Para aktarımı |
| Emek – Kazanç Prensibi | Emek + satış performansı | Yeni insan getirene ödeme |
| Ğarar (Belirsizlik) | Düşük | Çok yüksek |
| İslami Uygunluk | Şirkete göre değişir | Kesinlikle uygun değil |
Burada kritik olan şudur: MLM’in caiz olup olmadığı şirketten şirkete değişir.
Diyanet’in Yaklaşımı Nedir?
Diyanet, network marketing ile ilgili doğrudan bir “fetva” yayınlamamıştır. Fakat yayınladığı birçok genel ticaret fetvasından şu sonuç çıkar:
- Ürünü gerçek olmayan, ürün yerine “üye alımına dayalı sistemler” caiz değildir.
- Aşırı belirsizlik ve haksız kazanç olan yapılar caiz değildir.
- Kazanç sadece üye getirerek sağlanıyorsa uygun değildir.
- Gerçek ticaret, gerçek ürün ve emeğe dayalı sistemler caizdir.
Bu nedenle network marketing’in caiz olup olmadığı şu basit soruya bağlıdır:
Kazanç üründen mi geliyor, insandan mı?
Network Marketing’in Caiz Olması İçin Gerekli 6 Şart
İslami finans uzmanlarının ortak değerlendirmelerine göre, network marketing sisteminin caiz sayılabilmesi için şu kriterleri taşıması gerekir:
1. Gerçek bir ürün olmalı
Ürün sadece “göstermelik” olmamalı; piyasada gerçek değeri olan bir mal veya hizmet sunulmalıdır.
2. Kazanç ürün satışından gelmeli
Kazanç planı: Ürün → Ciro → Gelir şeklinde olmalıdır.
“İnsan → İnsan → İnsan” şeklinde çalışan modeller caiz değildir.
3. Giriş ücreti makul olmalı
Giriş ücreti karşılığında alınan ürün, piyasa değerine yakın olmalıdır. Sadece sisteme giriş için yüksek bedel alınması fıkhi olarak uygun değildir.
4. Yeni üye zorunluluğu olmamalı
Kişi kimseyi getirmese bile ürün satarak gelir kazanabilmelidir.
5. Belirsizlik ve vaat şişirmesi olmamalı
Aşırı kazanç iddiaları, “şu kadar kişi getir, zengin ol” söylemleri caizliği bozar.
6. Haksız kazanç oluşmamalı
Alt kademedeki insanların kaybı üzerinden üsttekilerin kazandığı sistemlerde caiz olmama ihtimali yüksektir.
Saha Gözlemi: Aynı Model, İki Farklı Anlatım
Bu örneği sahada çok gördüm. Aynı network marketing şirketi, iki farklı lider tarafından iki farklı şekilde anlatılıyor.
Senaryo 1 — Caize Yakın Anlatım
- Ürünler detaylı anlatılır.
- Kazanç planı satış ve ciro üzerinden açıklanır.
- Kayıt ücreti ürün değerine yakındır.
- Kimseye “acil kayıt” baskısı yapılmaz.
- Kişi ürünü kullanarak veya satarak gelir elde edebilir.
Senaryo 2 — Caize Uzak Anlatım
- Ürünlerden neredeyse hiç bahsedilmez.
- “3 kişi getir, para katlanır” söylemi öndedir.
- Giriş ücreti çok yüksektir.
- “Erken giren kazanır” mantığı vurgulanır.
- Kazanç tamamen yeni üye girişine bağlıdır.
Yani caizlik şirkete değil, sistemin işleyişine ve anlatımına bağlıdır.
Network Marketing Şirketini Caiz Perspektiften Analiz Etme Rehberi
Bir şirketi analiz ederken şu 7 soruyu kendine mutlaka sormalısın:
- ✔ Gerçek ve değerli bir ürün var mı?
- ✔ Kazanç ağırlıklı olarak ürün satışından mı geliyor?
- ✔ Giriş ücreti adil mi?
- ✔ Yeni üye getirmeden de kazanılabiliyor mu?
- ✔ Sunumda ürün mü, üye mi konuşuluyor?
- ✔ Şirket şeffaf mı?
- ✔ Sistem matematiksel olarak sürdürülebilir mi?
Bu soruların çoğu “evet” ise model caize yakındır.
Çoğu “hayır” ise model caize uzak, piramite yakındır.
Sonuç: Network Marketing Caiz midir?
Tek bir cümleyle özetlemek gerekirse: Network marketing; ürün odaklı, şeffaf, emek ve ticarete dayalı şekilde uygulanıyorsa caize yakın; üye odaklı, para aktarımı temelli, belirsizlik taşıyan şekilde uygulanıyorsa caize uzaktır.
Yani modelin kendisi değil, uygulanış şekli caizliği belirler. Bu rehber, özel bir fetva niteliği taşımaz; yalnızca İslami finans kriterleri, Diyanet yaklaşımı ve saha deneyimlerine dayanarak nasıl doğru analiz yapacağını öğretir. Doğru analiz, doğru karar getirir.
